Kiến trúc Truyền thống Việt, đỉnh cao kiến trúc thích nghi với biến đổi khí hậu
Khi nhắc đến hình ảnh làng quê Việt Nam, nhiều người sẽ nhớ ngay đến mái ngói đỏ au phủ bóng thời gian. Từ những ngôi nhà ba gian mộc mạc đến những ngôi đình, chùa cổ kính, mái ngói không chỉ là một chi tiết kiến trúc mà còn là một phần văn hóa. Nhưng nếu nhìn từ góc độ khoa học xây dựng, mái ngói truyền thống còn phản ánh sự thích nghi rất khéo léo với điều kiện khí hậu nóng ẩm, mưa nhiều và nhiều gió bão ở nước ta.
Trong bài viết này, chúng ta sẽ cùng phân tích ưu điểm, nhược điểm của mái ngói truyền thống, đồng thời lý giải tại sao nó vẫn có chỗ đứng bền bỉ trong đời sống hiện đại.
Vì sao mái ngói gắn liền với người Việt?
Khí hậu Việt Nam mang đặc trưng nhiệt đới gió mùa: mùa hè nắng nóng, mùa mưa kéo dài, và hằng năm luôn phải đối mặt với bão, đặc biệt là khu vực miền Trung. Ngay từ xa xưa, ông cha ta đã tìm cách thích ứng bằng vật liệu tự nhiên như lợp lá cỏ tranh tranh, lá dừa, lá gồi (lá cọ), trong đó đất nung thành ngói là giải pháp tối ưu nhất.
Mái ngói không chỉ được chọn vì đẹp, mà vì nó giải quyết đồng thời nhiều vấn đề: chống nóng, thoát nước, bền bỉ, và phù hợp với nguồn vật liệu sẵn có ở địa phương. Đó là lý do vì sao từ Bắc vào Nam, ta dễ dàng bắt gặp mái ngói, dù hình dáng có khác nhau như ngói mũi hài, ngói âm dương, ngói vảy cá, ngói truyền thống…
Mái ngói truyền thống có những ưu điểm gì?
Mái ngói thoát nước nhanh, chống hắt và thấm nước tốt.
Việt Nam mưa nhiều, có khi mưa kéo dài nhiều ngày. Mái ngói với độ dốc lớn giúp nước trôi xuống nhanh, hạn chế tình trạng nước đọng gây thấm, giột. Các viên ngói được xếp chồng lớp, tạo thành đường dẫn tự nhiên cho dòng nước. Nhờ vậy, ngay cả những trận mưa xối xả, ngôi nhà ngói vẫn không đọng nước.
Cách nhiệt và điều hòa không khí tốt hơn mái bằng
Ngói đất nung có khả năng hấp thụ nhiệt kém hơn bê tông, vì vậy mái ngói giúp nhà mát hơn vào mùa hè. Khoảng trống giữa mái và trần tạo thành lớp đệm không khí, giảm lượng nhiệt truyền xuống bên dưới. Kết hợp với cửa gỗ, cửa sổ nhiều cánh, không gian nhà ngói luôn thoáng và dễ chịu một ưu điểm rất lớn trong điều kiện nóng ẩm.
Vật liệu sẵn có, dễ thay thế
Ngói được làm từ đất nung, có sẵn ở nhiều làng nghề gốm truyền thống, rất phổ biến, ngầy nay có rất nhiều nhà máy công nghiệp nhiều loại ngói với vật liệu khác nhau. Khi mái bị hỏng, người dân chỉ cần thay từng viên ngói, không phải sửa cả mái như với một số loại vật liệu khác. Điều này giúp tiết kiệm chi phí và công sức bảo trì.
Độ bền cao và giá trị văn hóa
Nếu được lợp đúng kỹ thuật, mái ngói có thể tồn tại hàng chục năm, thậm chí trên 50 năm. Qua nhiều năm, hình ảnh mái ngói cong vút, đỏ nâu theo thời gian còn gắn với giá trị thẩm mỹ, văn hóa và ký ức làng quê. Đó là lý do nhiều ngôi đình, chùa, nhà cổ hàng trăm năm vẫn còn mái ngói nguyên vẹn.
Chống gió tốt (nếu thi công chuẩn)
Mái ngói dốc, trọng lượng vừa phải, lại có kỹ thuật móc hoặc ngói âm dương giúp liên kết chắc chắn. Nếu lợp cẩn thận, tuỳ mỗi vùng miền mà độ dốc mái thay đổi để thích nghi gió lốc, chính vì thế mà mái ngói vẫn có thể trụ vững trước gió lớn thông thường. Đây chính là cách cha ông ta “sống chung với bão” suốt hàng trăm năm qua.
Nhược điểm của mái ngói truyền thống
Dù có nhiều ưu điểm, mái ngói cũng tồn tại không ít hạn chế trong điều kiện hiện đại.
Dễ tốc mái khi bão quá lớn
Trong điều kiện gió bão cực mạnh, nếu mái không được neo giằng kỹ, các viên ngói dễ bị hất tung. Đây là tình trạng thường gặp ở miền Trung mỗi mùa mưa bão. Một khi vài viên ngói rơi ra, hiệu ứng dây chuyền sẽ khiến cả mảng mái hư hỏng. Tất nhiên trừ mái bê tông không bị tốc, thì kể cả mái tôn, mái lá, mái nhựa, mái kính, mái nào cũng có thể bị gió bão thổi bay nếu không được gia cố kỹ càng.
Trọng lượng nặng, cần khung vững
So với mái tôn, mái ngói nặng hơn nhiều. Điều này đòi hỏi hệ khung gỗ, tre hoặc thép phải chắc chắn. Nếu khung yếu, mái dễ bị sụt hoặc gãy khi có tác động mạnh. Đồng thời, chi phí dựng khung cũng cao hơn.
Không kín tuyệt đối
Dù thoát nước tốt, giữa các viên ngói luôn có khe hở nhỏ. Nếu lợp không khéo, nước mưa có thể dột. Lá cây, bụi bẩn, rêu mốc dễ bám vào các khe này, lâu ngày làm giảm độ bền.
Chi phí cao và thi công công phu
Ngói truyền thống có giá thành cao hơn tôn hoặc fibro xi măng. Quá trình lợp cũng đòi hỏi thợ có tay nghề, trong khi ngày nay lực lượng thợ chuyên lợp ngói ngày càng ít. Đây là một trong những nguyên nhân khiến nhiều gia đình chuyển sang các loại mái hiện đại.
Kém an toàn hơn mái bê tông liền khối
Trong điều kiện bão cấp 14–15, mái ngói khó đảm bảo an toàn tuyệt đối như mái bê tông cốt thép. Đây là lý do ngày càng nhiều người chọn mái bê tông để tăng độ kiên cố.
Có giải pháp nào để hạn chế khuyết điểm không?
Có chứ! Để dung hòa giữa thẩm mỹ truyền thống và sự an toàn trước thiên tai, nhiều gia chủ hiện nay chọn giải pháp mái bê tông dán ngói. Theo đó, mái được đổ bê tông liền khối, sau đó dán ngói bên ngoài.
Cách làm này giúp:
- Tăng độ bền và chống bão rất tốt.
- Giữ được vẻ đẹp mái ngói truyền thống.
- Giảm nguy cơ tốc mái, thấm dột.
Tuy chi phí cao hơn lợp ngói truyền thống, nhưng đây là giải pháp phù hợp trong bối cảnh khí hậu ngày càng khắc nghiệt.
Mê nét đẹp truyền thống nhưng cần thay đổi để thích ứng với biến đổi khí hậu.
Mái ngói truyền thống Việt Nam là minh chứng cho sự khéo léo của cha ông trong việc thích nghi với khí hậu nóng ẩm, mưa nhiều, nhiều bão. Nó vừa đẹp, vừa gắn liền với văn hóa, lại có nhiều ưu điểm về công năng. Tuy nhiên, trong điều kiện thiên tai ngày càng khắc nghiệt và nhu cầu hiện đại, mái ngói cũng bộc lộ nhiều hạn chế.
Giải pháp hiện đại như mái bê tông dán ngói hay mái ngói gia cố bằng khung thép là cách để tiếp nối giá trị truyền thống nhưng vẫn đảm bảo an toàn. Với mỗi gia đình, điều quan trọng là hiểu rõ ưu điểm và nhược điểm, từ đó chọn phương án vừa phù hợp ngân sách, vừa bảo vệ được mái ấm qua nhiều mùa mưa bão.